دستگاه گوارش شما میزبان تریلیونها (بله درست متوجه شدید تریلیون) میکروارگانیسم است: باکتریها، ویروسها، قارچها و سایر موجودات میکروسکوپی. این مجموعه عظیم که در رودههای شما زندگی میکند، «میکروبیوم روده» نام دارد و بر همهچیز، از هضم غذا گرفته تا عملکرد سیستم ایمنی، تأثیر میگذارد. حتی میزان چربی ذخیرهشده در کبد شما نیز با آن مرتبط است.
روهیت لومبا، پزشک متخصص (MD)، رئیس بخش گوارش و کبد دانشگاه کالیفرنیا در سندیگو، میگوید:
«محور روده–کبد در تمام طیف بیماریهای کبدی نقش مهمی دارد. این موضوع از نظر بالینی کاملاً آشکار است و ما باید به آن توجه و بر اساس آن عمل کنیم.»
وقتی جمعیت میکروبی روده در تعادل مناسبی باشد—نه از یک گونه بیشازحد زیاد و نه بیشازحد کم—به حفظ سلامت کمک میکند. اما زمانی که یک یا چند گونه بر سایرین غالب شوند، مشکلات آغاز میشود.
برای مثال، مطالعات نشان دادهاند افرادی که دچار تجمع بیشازحد چربی در کبد هستند، معمولاً سطوح غیرطبیعی (بیشتر یا کمتر از حد معمول) از برخی گونههای باکتریایی خاص را در روده خود دارند.
در اینجا منظور ما کبد چرب غیرالکلی است؛ یعنی کبد چربی که ناشی از مصرف بیشازحد الکل نیست. اصطلاح پزشکی جدید آن بیماری کبد چرب مرتبط با اختلال متابولیک
(Metabolic Dysfunction–Associated Steatotic Liver Disease – MASLD)
است که پیشتر با نام بیماری کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) شناخته میشد. این شایعترین بیماری کبدی در جهان است و حدود یکسوم بزرگسالان را درگیر میکند و شیوع آن رو به افزایش است.
نکته کلیدی این است: روده و کبد شما برای سلامت بلندمدت باید بهصورت یک تیم عمل کنند.
رفتارهای شما—اینکه چه میخورید و چقدر فعال هستید—تعیین میکند که آیا این دو عضو میتوانند بهخوبی با هم کار کنند یا نه.
در ادامه توضیح داده میشود که چرا این موضوع اهمیت دارد و شما از همین امروز چه کارهایی میتوانید انجام دهید تا به عملکرد صحیح آنها کمک کنید.
شنود گفتوگوی روده و کبد
روده و کبد مانند دو همسایه دیواربهدیوار هستند که دائماً با هم در ارتباطاند. هر عاملی که تعادل یکی از این اندامها را به هم بزند—مثلاً اختلال در میکروبیوم روده—میتواند برای دیگری نیز مشکلساز شود.
سیاهرگ باب (Portal Vein)، مسیری حدود ۷–۸ سانتیمتر، این دو اندام را به هم متصل میکند و خون و مواد مغذی را از روده و معده به کبد میرساند. کبد سپس مواد مضر را قبل از ورود به گردش خون عمومی بدن، تصفیه میکند.
کبد همچنین صفرا تولید میکند؛ مایعی زرد–سبز و چسبناک که به هضم چربیهای غذایی کمک میکند. صفرا هنگام غذا خوردن از طریق مجاری صفراوی وارد روده باریک میشود یا در زمان ناشتا بودن در کیسه صفرا ذخیره میگردد. میکروبهای روده، اسیدهای صفراوی را تجزیه کرده و آنها را به اسیدهای صفراوی ثانویه تبدیل میکنند. این اسیدهای ثانویه نقشهای بسیار مهمی دارند، از جمله فعالسازی هورمونهای کلیدی و کمک به جذب ویتامینها در روده باریک.
این وضعیت ایدهآل است. اما به گفته لومبا، اگر میکروبیوم روده دچار اختلال شود، تعادل اسیدهای صفراوی ثانویه نیز بههم میخورد. این مسئله میتواند گیرندههای موجود در روده باریک را دچار اختلال کند و نحوه جذب چربیها و مواد مغذی را تغییر دهد. در نتیجه، میکروبیوم حتی بیشتر دچار آشفتگی میشود و یک چرخه معیوب میان روده و کبد شکل میگیرد.
لومبا میگوید: «یک تعامل پیچیده و دوطرفه در حال رخ دادن است.»
علاوه بر این، زمانی که برخی باکتریهای روده بیشازحد تکثیر میشوند، میتوانند حجم زیادی از مولکولهای التهابی را از طریق ورید باب به کبد بفرستند. این وضعیت موجب التهاب کبد شده و میتواند به آسیب بافت کبدی منجر شود.
مسیر سلامت روده و کبد از معده میگذرد
MASLD اغلب همراه با سایر اختلالات متابولیک دیده میشود. تا دوسوم افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ به این بیماری دچارند. همچنین حدود ۷۵٪ افراد دارای اضافهوزن و بیش از ۹۰٪ افراد مبتلا به چاقی شدید نیز به آن مبتلا هستند.
وجه مشترک همه این شرایط چیست؟ غذا.
هر آنچه میخورید، تعادل میکروبهای روده را تغییر میدهد و در نتیجه بر سلامت کبد اثر میگذارد.
لومبا میگوید:
«هر غذایی که ما مصرف میکنیم، در واقع غذای باکتریهای روده ما هم هست. ما با صبحانه، ناهار و شام خود بهطور مداوم در حال شکل دادن به میکروبیوممان هستیم.»
بههم خوردن سد محافظتی روده چندان زمانبر نیست. او توضیح میدهد که حتی مصرف یک رژیم فستفودی پرکالری به سبک Supersize Me برای مدت یک ماه میتواند باعث نشتپذیری روده شود. در این حالت، روده اجازه میدهد سموم و مواد التهابزا از دیواره گوارشی وارد جریان خون شوند—و این اصلاً مطلوب نیست.
شاید تصور شود چربیها عامل اصلی هستند، و درست است که چربیهای غذایی مشکلات زیادی ایجاد میکنند و در بروز کبد چرب نقش دارند. اما قندهای تصفیهشده—مانند قندهای موجود در غذاهای فرآوریشده، شیرینیها و نوشابهها—نیز نقش بسیار مهمی دارند.
لومبا تأکید میکند: «قندها واقعاً برای کبد مضر هستند.»
نقش فروکتوز
بهویژه فروکتوز مشکلساز است. در یک مطالعه انسانی، افرادی که به مدت ۱۰ هفته نوشیدنیهای شیرینشده با فروکتوز مصرف کردند، افزایش تولید چربی در کبد نشان دادند. در مطالعات حیوانی نیز موشهایی که بهمدت دو ماه مقادیر زیادی فروکتوز دریافت کرده بودند، دچار تجمع چربی کبدی شدند.
در خون این موشها سطح بالاتری از اندوتوکسینها یا LPS (لیپوپلیساکاریدها) مشاهده شد؛ مولکولهای سمیای که روی سطح برخی باکتریها قرار دارند. رژیمهای پر فروکتوز باعث میشوند باکتریهای روده و اندوتوکسینهای آنها راحتتر از روده نشت کرده و وارد خون شوند. این اتفاق به دلیل آسیب دیدن سد محافظ روده باریک—متشکل از سلولها، لایه مخاطی و پروتئینهای دفاعی—رخ میدهد.
وقتی اندوتوکسینها به کبد میرسند، موجب التهاب، تجمع چربی و حتی آسیب یا مرگ سلولهای کبدی میشوند.
نشتپذیری روده همچنین میتواند در اثر مصرف بیشازحد الکل یا مصرف طولانیمدت مقادیر زیاد چربی، بهویژه چربیهای اشباع، ایجاد شود.
برخی مطالعات نشان میدهند که روده افراد مبتلا به MASH
(استئاتوهپاتیت مرتبط با اختلال متابولیک، شکل شدیدتر MASLD) نشتپذیرتر است و این موضوع میتواند مستقیماً در پیشرفت بیماری کبد چرب نقش داشته باشد.
لومبا هشدار میدهد:
«اگر این فرآیند ادامه پیدا کند، طی سالها به فیبروز مزمن یا زخمشدن کبد منجر میشود. اگر دههها بدون کنترل باقی بماند، میتواند به سیروز و در نهایت سرطان کبد بینجامد.»
اگرچه فروکتوز بهطور طبیعی در میوهها وجود دارد، اما برای رسیدن به مقادیر استفادهشده در این مطالعات، باید حجم بسیار زیادی میوه مصرف کرد. علاوه بر این، میوهها حاوی فیبر و مواد مغذی مفید هستند. محدود کردن فروکتوز موجود در نوشیدنیها و غذاهای فرآوریشده، هیچ کمبودی برای بدن ایجاد نمیکند.
کاهش مصرف قندهای تصفیهشده و الکل میتواند تأثیر چشمگیری داشته باشد. چاقی و دیابت نوع ۲ نیز ترکیب میکروبی روده را تغییر داده و نشتپذیری روده را افزایش میدهند.
نکته مهم این است که حتی در افراد غیرچاق نیز رژیم غذایی نامناسب میتواند MASLD را تشدید کند. در یک مطالعه کوچک، افراد سالمی که بهمدت یک ماه رژیم غذایی غربی مصرف کردند، افزایش ۷۱٪ی سطح اندوتوکسین خون را تجربه کردند. در مقابل، افرادی که از رژیم غذایی محتاطانه با چربی اشباع کمتر و فیبر بیشتر پیروی میکردند، کاهش ۳۸٪ی فعالیت اندوتوکسینها را نشان دادند.
وجود اندوتوکسین بیشتر در خون هیچ فایدهای ندارد. این مواد پاسخ ایمنی شدیدی ایجاد میکنند و میتوانند به سلولهای کبدی آسیب بزنند. در موارد شدید، اندوتوکسمی میتواند منجر به سپسیس، خونریزی و بستری در بخش مراقبتهای ویژه شود.
چربیهای مفید و چربیهای مضر
اولین توصیه پزشکان در صورت ابتلا به کبد چرب، کنترل وزن و اصلاح رژیم غذایی است.
یکی از وظایف کبد، ذخیره چربی اضافی است که بدن در لحظه به آن نیاز ندارد. دریافت بیشازحد چربی و کالری، محرک مستقیم بروز کبد چرب است.
چربیهای اشباع—مانند چربی موجود در کره، گوشت قرمز و فستفود—مضرترین نوع چربیها هستند. در مقابل، چربیهای مفید موجود در ماهی سالمون، دانه آفتابگردان، گردو و روغنهای گیاهی ممکن است از تجمع چربی و التهاب کبدی جلوگیری کنند. این چربیها به نام اسیدهای چرب غیر اشباع چندگانه (PUFA) شناخته میشوند.
فیبر نیز نقش بسیار مهمی دارد. میکروبهای روده فیبر را به اسیدهای چرب زنجیره کوتاه (SCFA) تبدیل میکنند. اگرچه تحقیقات هنوز در مراحل اولیه است، شواهد نشان میدهد SCFAها نقش کلیدی در کاهش التهاب، جلوگیری از تجمع چربی و حفظ سد رودهای دارند.
پروبیوتیکها و پریبیوتیکها
افزایش مصرف پریبیوتیکها—مواد غذایی حاوی فیبر و ترکیبات تغذیهکننده باکتریهای مفید—میتواند تولید SCFA را افزایش دهد. البته در برخی افراد، پریبیوتیکها ممکن است علائم بیماریهای التهابی را تشدید کنند، بنابراین تغییرات عمده رژیم غذایی باید با نظر پزشک انجام شود.
پروبیوتیکها که حاوی باکتریهای زنده مفید هستند نیز مورد توجه پژوهشها قرار گرفتهاند. مطالعات حیوانی نشان میدهند که پروبیوتیکها میتوانند تعادل میکروبی روده را بهبود بخشند، سد رودهای را تقویت کنند و تجمع چربی در کبد را کاهش دهند.
با این حال، بهتنهایی درمان قطعی MASLD محسوب نمیشوند، اما در صورت استفاده صحیح میتوانند به بهبود جهتگیری میکروبیوم کمک کنند.
ترمیم محور روده–کبد
اگر اضافهوزن—بهویژه چربی شکمی—دارید و رژیم غذایی شما سالم نیست، احتمال اختلال در محور روده–کبد بالا است. با این حال، بازگشت به تعادل امکانپذیر است.
در مراحل اولیه نشتپذیری روده، تنها چند ماه رژیم غذایی سالمتر—با فیبر بیشتر و قند و چربی اشباع کمتر—میتواند باعث ترمیم سد محافظ روده شود. این فرآیند برگشتپذیر است. کبد چرب نیز با اصلاح سبک زندگی قابل بهبود است. فعالیت بدنی تأثیر قابلتوجهی در کاهش چربی کبد و بهبود سلامت روده دارد.
البته در صورت بازگشت به عادات ناسالم، مشکلات نیز بازخواهند گشت. در مراحل پیشرفتهتر بیماری، آسیبها ممکن است دائمی شوند؛ بنابراین پیشگیری بهترین راهکار است.
ایجاد تغییرات پایدار نیازمند صبر و شکلدادن تدریجی عادات جدید است. انتخابهای کوچک اما مداوم که به سلامت میکروبیوم کمک میکنند، در نهایت به نفع کبد شما خواهند بود.
